Cuốn sách bao gồm nhiều truyện ký ngắn đan xen những chi tiết chân thực và giàu cảm xúc, phản ánh không khí chiến tranh ác liệt mà vẫn thấm đẫm chất nhân văn, giàu tình người. Những chiến hào được miêu tả không chỉ là nơi chiến đấu mà còn là nơi kết nối tình đồng đội, tình yêu quê hương và những mối quan hệ sâu nặng giữa con người trong hoàn cảnh khốc liệt.
Tiêu biểu trong tác phẩm là hình ảnh hoa ban – biểu tượng của núi rừng Tây Bắc – xuyên suốt như một sợi chỉ đỏ. Hoa ban không chỉ tượng trưng cho vẻ đẹp thiên nhiên mà còn là biểu tượng cho lòng thủy chung, đức hy sinh và sức sống mãnh liệt của con người nơi chiến trường. Cuốn sách ghi dấu bởi những nhân vật mang tính biểu tượng cao: người lính trẻ, cô dân công hỏa tuyến, người mẹ chờ con, cô gái Thái chèo đò tiếp tế... Mỗi nhân vật là một mảnh ghép cho bức tranh toàn cảnh về cuộc chiến – nơi cái chết và sự sống luôn song hành, nơi tình yêu vẫn nảy nở giữa bom đạn.
- Anh lính Trường Sơn: Được khắc họa với hình ảnh gan dạ, bản lĩnh, nhưng cũng đầy tình cảm và mộng mơ. Trong một trận chiến khốc liệt, anh vẫn giữ trên người bức thư tình chưa kịp gửi, như một niềm hy vọng sống.
- Cô gái Thái tên Hoa: Hình ảnh của cô gắn liền với cây hoa ban. Cô không chỉ là biểu tượng của vẻ đẹp Tây Bắc mà còn là biểu tượng của tình yêu quê hương và lòng dũng cảm khi tham gia vận chuyển lương thực trên tuyến lửa.
- Người mẹ già bên bản nhỏ: Dù tuổi cao sức yếu, bà vẫn âm thầm chăm lo bữa ăn cho bộ đội. Sự hy sinh của bà mang đậm dấu ấn của hậu phương vững chắc trong chiến tranh.
Những câu chuyện trong sách như "Bên kia chiến hào", "Đêm mưa trên dốc Pha Đin", "Người con gái với khúc hát ban chiều",... đều khai thác sâu sắc mối quan hệ giữa người và người, đặc biệt là trong hoàn cảnh sinh tử. Có thể thấy, dù khốc liệt, chiến tranh không thể dập tắt được những khát vọng yêu thương và sống tử tế. Hoàng Đức Sinh sử dụng văn phong giản dị, giàu chất thơ và cảm xúc. Những câu văn ngắn gọn, cô đọng nhưng đầy sức gợi. Nhà văn không miêu tả chiến tranh bằng sự tàn khốc vô hồn, mà mô tả nó bằng góc nhìn nhân văn: chiến tranh là nơi con người được thử thách, nơi những giá trị sống chân thật nhất được bộc lộ. Đặc biệt, hình tượng hoa ban – loài hoa trắng tím mọc dọc núi rừng Tây Bắc – xuất hiện xuyên suốt như một biểu tượng nghệ thuật. Hoa ban mọc ven chiến hào, bên bếp lửa, nơi các cô gái Thái gùi lương thực, và cả nơi những người lính ngã xuống. Hình ảnh này mang giá trị biểu tượng sâu sắc: đẹp, mỏng manh, nhưng kiên cường.
Hoa ban dọc chiến hào ca ngợi chủ nghĩa anh hùng cách mạng nhưng không giáo điều hay khô cứng. Những chiến sĩ trong truyện là những con người bình thường, có tình cảm, có sợ hãi, có khát vọng yêu và sống – nhưng vượt lên tất cả là tinh thần chiến đấu vì lý tưởng cao đẹp. Bên cạnh đó, cuốn sách còn làm nổi bật hình ảnh người phụ nữ – từ cô dân công, cô gái Thái đến người mẹ – như những cột mốc vững chãi của hậu phương, là sức mạnh mềm nuôi dưỡng tinh thần chiến sĩ ngoài mặt trận. Họ là hiện thân của sự hy sinh, thủy chung và lòng yêu nước bền bỉ.
Tác phẩm cũng gửi gắm một thông điệp sâu sắc: chiến tranh dù khốc liệt đến đâu, nếu con người còn yêu thương, còn giữ được cái đẹp trong tâm hồn, thì vẫn còn hy vọng, vẫn còn con đường đi đến hòa bình và hạnh phúc. Hoa ban dọc chiến hào không chỉ là một tập truyện ký về chiến tranh mà còn là bản hòa tấu của tình người, của vẻ đẹp thiên nhiên Tây Bắc hòa quyện với tâm hồn người lính. Tác phẩm kết hợp giữa yếu tố sử thi và trữ tình, giữa thực tế chiến đấu và cảm xúc nội tâm, mang lại cho người đọc cái nhìn toàn diện và sâu sắc về cuộc sống trong chiến tranh.
Qua cuốn sách, Hoàng Đức Sinh đã để lại một dấu ấn sâu đậm trong nền văn học kháng chiến, góp phần khẳng định vẻ đẹp của con người Việt Nam trong chiến tranh – kiên cường, yêu nước, giàu tình nghĩa, và luôn hướng về ánh sáng của tự do và hòa bình.